— Dr. Havugimana Alexis
Ubuzima bw’umuntu ntibwubakwa n’ibitekerezo bye wenyine, ahubwo bubumbwa n’abantu abana na bo buri munsi. Abantu badukikije bagira uruhare rukomeye mu byemezo dufata, mu mico tugira, no mu cyerekezo cy’ubuzima bwacu. Kumenya ubwoko bw’abantu tubana na bo ni intambwe ikomeye yo kwirinda gutakaza imbaraga, igihe n’intego zacu. Uretse amoko atanu tumaze kuvuga, hari n’andi moko y’abantu tugomba kumenya no kwitondera.
- Umuntu ugira ikibazo akaba ari we uhamagara bwa mbere
Aba ni abantu bagufasha byihuse kandi bakumva nta kubanza gusobanura cyane.
Uyu ni umuntu ufite icyizere cyihariye mu buzima bwawe. Aha ni ho higaragaza ishingiro ry’umubano nyawo. Abafilozofe nka Aristotle bavuze ko inshuti nyayo ari iyisangira nawe ibyishimo n’ibyago.
Aba bantu baduha umutekano w’umutima (emotional security) kandi bakadufasha gufata ibyemezo byihuse.
Ingero: umugabo/umugore wawe, umukunzi wawe, inshuti magara, umubyeyi, umuvandimwe wa hafi.
Urugero: urwaye nijoro ugahita uhamagara umugore wawe; wagira ikibazo cy’akazi ugahamagara inshuti magara igufasha gufata icyemezo.
- Abantu mubana bo mu muryango wa hafi kandi mukorana bya hafi
Aba ni abo mubana ku munsi ku wundi, mugafatanya inshingano n’imirimo.
Umuryango ni ishuri rya mbere ry’ubuzima. Confucius yemeje ko umuryango uhamye ari wo soko y’imibanire myiza mu muryango mugari. Abo mubana buri munsi bagira uruhare rukomeye mu mico n’indangagaciro tugira.
Ingero: ababyeyi n’abana, abavandimwe mubana, abo mubana mu rugo rumwe.
Urugero: gutegura ibirori by’umuryango mufatanya; gufata icyemezo cy’iterambere ry’urugo mwese mubigizemo uruhare.
Aba ni abantu b’akazi cyangwa b’inshuti bagaragariza ubufatanye mu bihe bigoye.
Ibi bihura n’icyo John Stuart Mill yitaga solidarity, aho abantu bafatanya kubaka imibereho myiza. Abo mukorana neza bagira uruhare mu musaruro wawe no mu kwigirira icyizere.
Ingero: mugenzi wawe w’akazi, umuturanyi w’inshuti, uwo mwigana.
Urugero: ufite ikibazo ku kazi mugenzi wawe akagufasha kugikemura; wabuze icyo gutwara umwana umuturanyi akakugirira ubuntu.
Aba ni abo uhora usabwa, ariko bakagira uruhare ruto mu kukuba hafi mu bihe byawe bikomeye.
Aha ni ho higaragaza akamaro ko gushyiraho imipaka. Erich Fromm yibukije ko urukundo n’ubufasha bidakwiye guhinduka gukoreshwa nabi. Gutanga utagabanya bishobora kuvamo umunaniro w’umutima.
Ingero: abo uhora uguriza, abo usaba akazi, abo uhoraho ufasha mu by’amafaranga.
Urugero: guhora usabwa amafaranga yo kwishyura fagitire, ariko igihe ukeneye inama cyangwa ubufasha ntibaboneke.
Aba ni abo muvugana igihe hari ibyishimo cyangwa ibyago; rimwe na rimwe mugaceceka igihe kirekire.
Aba bantu batwibutsa ko imibanire yose itangana. Zygmunt Bauman yabise liquid relationships, aho imibanire ihinduka bitewe n’ibihe n’impamvu zihari.
Ingero: abo mufitanye mu materefoni ariko mutavugana kenshi, inshuti za kera, abo mu muryango wa kure.
Urugero: guhamagarana ku bukwe, ku rupfu, ku isabukuru; mugaceceka amezi cyangwa imyaka hagati aho.
6. Abantu bakugira inama nziza n’iyo itakuryoheye
Aba ni abantu bakubwira ukuri batitaye ku kugushimisha, ahubwo bagamije iterambere ryawe.
Ukuri kubabaza ariko kukubaka. Socrates yashimangiraga ko ubuzima butasuzumwe butabaho. Abo bantu badufasha kwisuzuma no gukura.
Ingero: umwarimu, umubyeyi utekereza kure, umuyobozi ugufasha gukosora amakosa.
Urugero: umuntu ukukosora mu mushinga wawe akakwereka aho wakosora aho kukuvuga ko byose ari byiza.
7. Abantu bagukurura hasi (abaca intege)
Aba ni abantu baguca intege, bagasuzugura inzozi zawe, cyangwa bakaguhora bavuga ibinanirwa.
Aba bashobora kuba inkomyi ikomeye ku iterambere. Nietzsche yibukije ko abantu batinya abatekereza kure kurusha bo, bakabaca intege kugira ngo badatandukanye nabo mu bwenge no mu nzozi.
Ingero: abavuga bati “Ibyo ntibishoboka”, “Ntawigeze abikora”.
Urugero: wababwira igitekerezo cyo kwihangira umurimo bakakubwira ko kizananirana utaratangira.
8.
Aba biga ku bunararibonye bwawe, bakagukopiya, ariko ntibagufashe gutera imbere.
Ibi bigaragaza isano idafite uburinganire. Paulo Freire yagaragaje ko ubumenyi bugomba kubohora impande zombi, bitabaye ibyo bukaba igikoresho cyo gukoresha abandi.
Ingero: uwo mwerekanye inzira akayikoresha akagusiga inyuma.
Urugero: wamwigishije umwuga akawukoresha neza ariko akirinda kukuvuga aho wakura amahirwe.
9. Abantu bakugirira ishyari (bakwifuriza nabi mu mutima)
Aba bashobora kuguha isura nziza ariko mu mutima bagahora bagereranya no kwifuza kukurusha.
Ishyari ni indorerwamo y’igereranya ridasubiza inyuma. Schopenhauer yavuze ko ishyari riva mu kwipima n’abandi aho kwipima n’ejo hawe.
Ingero: abahora bakubaza ibyo wagezeho bagamije kukugerageza aho kugushimira.
Urugero: ukagira intambwe uteye bagahita batangira kugusebya mu bandi.
10. Abantu bakongera imbaraga n’icyizere
Aba ni abantu bagutera imbaraga, bakakwibutsa intego zawe iyo wacitse intege.
Aba ni abantu bubaka. Carl Rogers, umushakashatsi mu mitekerereze, yemeje ko kwakirwa no gushyigikirwa biduha ubushobozi bwo kwaguka no kugera ku bushobozi bwacu bwose
Ingero: inshuti z’ukuri, umujyanama, uwo mwizera.
Urugero: igihe wananiwe, bakakubwira bati “Komera, turabigizemo uruhare”.
11. Abantu bagaragara gusa igihe ubafitiye akamaro
Aba ni abantu bagukurikirana bitewe n’inyungu bafite, si ubusabane nyabwo.
Ubu ni ubusabane bushingiye ku nyungu. Immanuel Kant yaburiye abantu kudakoresha undi nk’igikoresho, ahubwo bakamufata nk’intego ubwe.
Ingero: abo ubonana cyane igihe ufite amafaranga cyangwa umwanya.
Urugero: iyo ubaye mu bihe bigoye bakabura, ariko umaze kongera guhagarara bakagaruka.
12. Abantu bigisha utabizi (abigisha binyuze ku myitwarire yabo)
Aba bashobora kutaba beza, ariko imyitwarire yabo ikwigisha icyitonderwa mu buzima.
Hari abantu bigisha binyuze ku makosa yabo. George Santayana yavuze ati: “Utibuka ayo yanyuzemo, ategetswe kuyasubiramo.” No mu mibereho, kwitegereza abandi bidufasha kwirinda kugwa aho baguye.
Ingero: umuntu wabaye indahemuka ukamwigiraho uko uburyarya bubi.
Urugero: kureba aho undi yaguye bigatuma wirinda gukora iryo kosa.
ZIRIKANA IBI UYU MUNSI :
-Ubwenge si ukugira abantu benshi, ahubwo ni kumenya abo ufite n’icyo bagusigira. Hari abagufasha kuzamuka, abandi bakakwigisha, abandi bagakugerageza. Iyo umenye ubwoko bwabo, uhitamo aho ushyira umutima wawe, igihe cyawe n’imbaraga zawe.
Guhitamo abantu neza ni kimwe mu byemezo bikomeye mu rugendo rw’ubuzima.
— Dr. Havugimana Alexis
-Kumenya ubu bwoko bw’abantu bidufasha gushyira imbaraga aho zigomba kujya, kurinda umutima wacu, no guhitamo neza abo twishingikirizaho mu bihe bikomeye. Ubuzima bugenda neza iyo uzi uwo uhamagara, uwo mukorana, n’uwo ushyiraho imipaka.
— Dr. Havugimana Alexis
Dr. Havugimana Alexis
- Ubuzima ntibupimirwa n’umubare w’abantu ufitanye isano, ahubwo bupimirwa n’ubwiza bw’iyo sano.
— Havugimana Alexis - Uwo uhamagara bwa mbere mu kibazo ni we umenya agaciro kawe mu mutima wawe.
— Havugimana Alexis - Abantu tubana buri munsi ni bo bubaka cyangwa bagasenya ejo hazaza hacu.
— Havugimana Alexis - Umuryango wa hafi si amaraso gusa, ni n’abo mufatanya umutima n’intego.
— Havugimana Alexis - Inshuti nyayo ni itabara mbere y’uko usaba.
— Havugimana Alexis - Ntugapfushanye n’imbaraga zawe n’abantu bagutegereza gusa, ntibagufasha gutera imbere.
— Havugimana Alexis - Abantu bahora bagusaba bagaragaza aho ugarukira; abagutabara bakwereka aho utera imbere.
— Havugimana Alexis - Abantu muvugana bitewe n’impamvu bakwigisha agaciro k’igihe n’imipaka.
— Havugimana Alexis - Inama ikurya umutima ni yo ikiza ejo hawe.
— Havugimana Alexis - Uwukubwira ukuri akubabaza umwanya muto, uwukubeshya akwangiza ubuzima.
— Havugimana Alexis - Abaca intege ntibakurwanya; bagutinya aho ushobora kugera.
— Havugimana Alexis - Ntuzigere ugereranya inzozi zawe n’ubwoba bw’abandi.
— Havugimana Alexis - Uwakwiyigiraho adakushyigikire akwigisha kwitandukanya n’abo utekereza ko muri kumwe.
— Havugimana Alexis - Ishyari ni ishimwe ritujuje amagambo.
— Havugimana Alexis - Abagufuriza nabi bakwereka ko uri mu nzira ituma bagira ubwoba.
— Havugimana Alexis - Abongera imbaraga ni impano ubuzima buha umutima wananiwe.
— Havugimana Alexis - Ubusabane bushingiye ku nyungu burashira iyo inyungu ishize.
— Havugimana Alexis - Abantu bagaragara igihe ufite icyo utanga babura igihe ukeneye gufashwa.
— Havugimana Alexis - Hari abantu bigisha batigishije, kubera amakosa yabo tubona inzira yo kuyirinda.
— Havugimana Alexis - Ubwenge si uguhunga abantu bose, ni kumenya uwo wegereza umutima wawe n’uwo uwushyiraho imipaka.
— Havugimana AlexisUmwarimu n’Umushakashatsi muri
Kaminuza y’Ikoranabuhanga n’Ubugeni ya Byumba (UTAB)